مسجد جامع میبد؛ عمارتی متشکل از چندین بنا

برخی از مورخان و باستان‌شناسان، شهرستان میبد یزد را به دلیل حضور نارین‌قلعه‌ی یزد، یکی از کهن‌ترین مناطق تجمع و سکونت انسان‌ها در استان یزد می‌پندارند. آن‌ها معتقدند این مجموعه‌ی تاریخی از پیشنه‌ای چندین هزارساله برخوردار است که همچون دژی مستحکم، مسئولیت برقراری امنیت و آسایش ساکنانش را به عهده داشته است. اثری تاریخی که امروزه با وجود گذشت قرون بسیار، همچنان استوار و باشکوه، با کوله‌باری از خاطرات تلخ و شیرین گذشتگان، چشم امید به فردای روشن آیندگان دوخته است. در این شهرستان، علاوه بر نارین‌ قلعه‌ی میبد، عمارات ارزشمند دیگری همچون برج کبوترخان، آتشکده‌ی حسن‌آباد، مجموعه‌ی کاروانی رباط، پیر چراغ و مسجد جامع میبد، به عنوان سندی تاریخی، بخش عظیمی از فرهنگ، تمدن و هویت این خطه از کشور را در بر گرفته‌اند.

جغرافیای مسجد جامع میبد

مسجد جامع میبد که معماران و باستان‌شناسان، آن را مجموعه‌ای از چندین بنای تاریخی معرفی کرده‌اند، در استان یزد، شهرستان میبد، بلوار امام و در میدان مرکزی شارستان قدیم این شهرستان احداث شده است. بافت تاریخی میبد بسیار زیبا و دلنشین است. در این بخش از میبد، خانه‌ها و مسجد جامع در بافت با تناسبات بسیار خوبی  قرار دارد که هر بیننده‌ای را گویی در آغوش خود گرفته است. این فضا نه به انسان احساس خفگی و نه سر در گمی می‌دهد.

تاریخچه‌ی مسجد جامع میبد یزد

طبق اظهارات باستان‌شناسان، مورخان و کارشناسان معماری، به نظر می‌رسد که مسجد جامع شهرستان میبد، مجموعه‌ عماراتی است متشکل از تعدادی مسجد که با معماری صورت گرفته در هر بخش از آن، می‌توان با فضاهایی متنوع روبرو شد. با توجه به مستندات تاریخی، می‌توان این بنای کهن را که با شماره‌ی ۱۳۴۷ به ثبت ملی رسیده است، به عنوان یکی از قدیمی‌ترین مساجد تمدن اسلامی در نظر گرفت که سازندگان این اثر تاریخی، پیکر و پایه‌های نخستین آن را در قرن دوم هجری بنا نهادند. به مرور زمان، معماران و طراحان دوران گذشته، اقدام به ترمیم یا اضافه کردن بخش‌های مختلف آن کرده تا مسجدی با معماری، ساختار و ترکیب کنونی برای آیندگان به یادگار بماند. از مهم‌ترین ویژگی‌های این عمارت ایران کهن، می‌توان به دوران اوج استفاده از آن اشاره کرد که طبق کاوش‌های انجام شده‌ توسط باستان‌شناسان، به قرون هفتم تا نهم هجری قمری باز می‌گردد. در این زمان، گرم‌خانه‌ی مسجد توسط معماری هنرمندان حکومت آل بویه و ایوان و گنبد اصلی آن به وسیله‌ی استادکاران فرمانروایی آل مظفر (مورخان معتقدند که آغاز حکومت آل مظفر در شهرستان میبد صورت گرفته است)، احداث شده است.

از اقداماتی که در ساخت و ساز این عمارت ارزشمند صورت گرفته است، می‌توان به تغییر طرح فضایی و نقشه‌ی اولیه‌ی مسجد جامع اشاره کرد که پس از ایجاد و گسترش تمدن ایرانی طی قرون مختلف شکل گرفته است. پرواضح است که با سیر تحولات اجتماعی و فرهنگی، بسیاری از علوم نیز دچار تغییر و تحولی اساسی شده که معماری ایرانی را نیز شامل می‌شود. استادکاران و هنرمندان ایران زمین، با در نظر گرفتن شرایط مناسب برای رشد و نمو اصول معماری، با ساخت و ساز و انجام تغییراتی در شکل اولیه‌ی برخی از آثار برجای‌مانده از دوران پیشین خود، گامی مهم در این زمینه برداشته‌اند. مسجد جامع میبد یزد نیز از این قاعده مستثنی نبوده و بارها مورد مرمت یا تغییر بخشی از بنا قرار گرفته است به گونه‌ای که نقشه‌ی اولیه‌ی مسجد از صورت شبستان به مسجدی گنبدی شکل همراه با ایوان، تغییر یافت و پس از آن به سمت غرب وسعت داده شد. این اقدام باعث شد تا صحن این بنای ارزشمند از فضای بیشتری نسبت به قبل برخوردار شود. همچنین سازندگان و طراحان این مجموعه، مناره‌های رفیع و قطور را در قسمت پایانی شمال مسجد به آن اضافه کردند. این در حالی است که بسیاری از مورخان، دوران پس از قرن هفتم هجری را، زمان اوج تغییرات ایجاد شده توسط هنرمندان ایران کهن، معرفی می‌کنند. از دید آن‌ها، بیشترین و در عین حال اساسی‌ترین ساخت و ساز که منجر به گسترش و وسعت کنونی مسجد شده است، در دوران پس از قرن هفتم هجری است.

از جمله بخش‌های الحاقی مسجد جامع میبد، شبستان امام حسن (ع) است که پیرامون گنبدخانه‌ی خشتی مسجد و در قسمت شمال غربی مجموعه بنا شده است.  به این ترتیب محدوده‌ی پشت مناره، به عنوان قسمتی از بخش‌های سرپوشیده‌ی مسجد در نظر گرفته شد. همچنین در قسمت غربی مسجد قدیم، مسجد دیگری که از ایوان برخوردار بوده است، به این عمارت اضافه شد که می‌توان از آن به عنوان بیشترین اقدامات جهت گسترش و ایجاد وسعت در مسجد نام برد. متاسفانه امروزه از این بخش اثری به جای نمانده و تنها تا چند سال گذشته، قسمت‌هایی از آثار آن در زمینی که اکنون به صورت مسطح و فاقد عمارت است، مشاهده می‌شود. در قرن نهم هجری نیز، بازسازی‌های دیگری در قسمت‌هایی از مسجد که به دلیل گذشت زمان، دچار آسیب و تخریب شده بود، صورت گرفت که محراب، یکی از بخش‌های ترمیم شده محسوب می‌شود. در شبستان، قسمت‌های قدیمی‌، بخشی از مناره‌ها و صحن مسجد نیز به مرور زمان، تغییرات اساسی انجام شده است. اما می‌توان دوران حکومت پادشاهان قاجار را به عنوان آخرین اقدامات ساخت و ساز و تعمیرات مسجد جامع میبد به شمار آورد که شبستان زمستانی حاجی رجبعلی در قسمت غربی صحن مسجد و احداث مسجد حاجی حسنعلی در بخش شمال شرقی عمارت، از جمله‌ی این تغییرات است. 

معماری مسجد جامع میبد یزد

همانگونه که پیش‌تر بیان شد، مسجد جامع میبد یزد از چندین مسجد تشکیل شده است که هر بیننده و گردشگری را با فضای معماری متنوع و گوناگون رو به رو می‌سازد. این عمارت از جمله مسجدهای ایوان‌دار استان یزد بوده که نقشه و طرح اجرا شده‌ی اینگونه بناها در این استان بسیار رایج و مرسوم است و در بسیاری از مساجد دیگر استان یزد مشاهده می‌شود. این مجموعه‌ی عظیم و باشکوه تاریخی، از مساحتی حدود ۳ هزار متر مربع و بخش‌هایی همچون گنبدخانه، چند شبستان از جمله شبستان زمستانه (گرمخانه) و شبستان تابستانه، ایوان، چندین ورودی، هشتی، مسجد حسنعلی، مسجد امام حسن (ع) و بخش‌های دیگری تشکیل شده است. در سطح میانی که درواقع حیاط بنا به شمار می‌آید، می‌توان در بدنه‌های آن طرح طاق‌نما را که به دفعات تکرار شده است، مشاهده کرد.

کتبیه‌ی قدیمی باقی مانده در مسجد جامع میبد

معمار و طراحی هنرمند این اثر کهن، گنبدخانه‌ی مسجد، شبستان‌های کناری و نیز ایوان عظیم و رفیع آن را به عنوان مکانی برای استفاده در فصل گرما و مشهور به بخش تابستانه احداث کرده است که در جهت قبله قرار گرفته‌اند. در قسمت‌های دیگر مسجد، شبستان‌های زمستان را که به گرم‌خانه معروف هستند،تعبیه کرده که از ویژگی‌های آن می‌توان به در ورودی اصلی این بخش که از سردر نسبتا رفیعی برخوردار است، اشاره کرد. این بخش از سمت کوچه‌ی شرقی و با عبور از محوطه‌‌ی هشتی، به صحن مسجد منتهی می‌شود. با گذشت زمان و اضافه کردن بخش‌هایی به این مجموعه، وسعت آن افزایش یافته و جمعیت بیشتری از مردم را در خود جای می‌دهد. مسجد حاجی حسنعلی که از لحاظ وسعت، بسیار کوچک‌تر از مسجد اصلی ساخته شده است، در بخش شمال شرقی مجموعه مشاهده می‌شود. این مسجد از شبستانی که به سمت شمال تعبیه شده و به مکانی که امروزه به صورت مخروبه و در قسمت پشت مجموعه قرار دارد، متصل می‌شود. سازندگان و هنرمندان مسجد جامع میبد، صحنی متشکل از طاق‌نما را نیز برای این مسجد کوچک در نظر گرفته‌اند. مسجد دیگری که از آن به مسجد امام حسن (ع) یاد می‌کنند، در بخش شمال غربی مجموعه قرار گرفته که از گنبدخانه و تعدادی شبستان برخوردار است. طراح این عمارت، در قسمت غرب و شرق دو ردیف شبستان و در بخش شمال، یک ردیف شبستان را تعبیه کرده است. ورودی این مسجد که به مسجد حسنی نیز شهرت دارد، در قسمت شمال شبستان احداث شده است.

گنبد مسجد جامع میبد یزد

به نظر می‌رسد در دوران گذشته، در قسمت غربی مجموعه، مسجدی وجود داشته که متاسفانه امروزه از آن، هیچ گونه آثاری برجای نمانده است. به نظر می‌رسد که سازندگان این مجموعه‌ی باشکوه ایرانی، ساختمان و بنای اولیه‌ی مسجد را با مصالحی همچون خشت و گل احداث کرده‌اند؛ چرا که با توجه به کاوش‌ها و آثار برجای‌مانده از بخش‌های مختلف بنا، مصالح دیگری را نمی‌توان مشاهده کرد. در ساخت قسمت‌هایی همچون پوسته‌ی درونی ایوان، پوسته‌ی بیرونی گنبد و پیشانی سرپایه‌های نمای صحن، با طرح‌های ساده و در عین حال زیبای هندسی، آجرکاری شده است. کم‌ترین آرایه‌های ایجاد شده در محدوده‌ی معماری اصیل مسجد مشاهده می‌شود که می‌توان به کتیبه‌ی درب ورودی که از جنس چوب ساخته شده است، اشاره کرد. بر این کتیبه آیه‌ای از قرآن کریم و تاریخ ۹۱۳ هجری قمری حک شده است. در پیکره‌ی درونی محراب نیز بر کتیبه‌ای از کاشی معرق که در بخش انتهایی گنبدخانه متصل شده است، می‌توان نام دوازده امام و همچنین تاریخ ۸۶۷ هجری قمری را مشاهده کرد. با توجه به تغییرات و تعمیراتی که در بخش‌های مختلف ساختمان اولیه‌ی مسجد جامع میبد صورت گرفته است، جهت قبله نسبت به جهت قبله‌ی مسجد اولیه دچار انحراف شده است. برخی از کارشناسان معماری و باستان‌شناسان معتقدند که این مجموعه‌ی تاریخی باشکوه و ارزشمند از بخش‌های دیگری همچون کاروانسرا و آب‌انبار نیز برخوردار بوده که متاسفانه این فضاها امروزه از بین رفته و هیچ اثری از آن‌ها باقی نمانده است.