نگین فتوت
فهرج روستایی است در مرکز کشور که شاید نامش در
ایران آن طور که باید مطرح نشده است. یکی از دلایل مظلوم ماندن فهرج شاید
همنامی آن با شهرستانی در کرمان باشد. اما فهرج یزد در کیلومتر 12 جاده یزد
به بافق قرار دارد و مسیر رفتن به کرمان از این شهر عبور می‌کند. چنانچه
از فهرج به سمت شرق حرکت کنید، به بیابان‌های پهناور مرکزی می‌رسید که ممکن
است تا طبس و خور هیچ آبادی دیگری بر سر راهتان نباشد. به همین دلیل گاهی
فهرج را مرز بیابان دانسته‌اند. اما ویژگی‌هایی وجود دارد که فهرج را به
منطقه‌ای بی‌نظیر برای گردشگری تبدیل می‌کند.
روستایی در نزدیکی یزد
حالا شهرت یزد عالم‌گیر شده است. محال است گردشگری برای دیدن سرزمین
باستانی به ایران بیاید، بی آن که سری هم به یزد و بافت تاریخی‌اش بزند.
بررسی‌ها نشان داده است که یزد بالاتر از شهرهای اصفهان و شیراز محبوب‌ترین
شهر ایران برای گردشگران اروپایی بوده است. با این وجود شهر یزد کم کم
دارد از یک بافت تاریخی محض فاصله می‌گیرد و در گوشه و کنار این شهر می‌شود
آثار مدرنیته را دید. به همین دلیل گردشگران خارجی به شکل خود‌جوش، راهی
روستاهای اطراف شدند. «شحنه» نزدیک‌ترین انتخاب آنها بود اما کسانی که به
دنبال منطقه‌ای بکرتر بودند بین تفت و فهرج یکی را انتخاب کردند. تفت کمی
از فهرج سرسبزتر است. اما برای مسافران از اروپا آمده، سبزی‌ای که در تمام
نقاط اروپا به وفور یافت می‌شود امتیاز محسوب نمی‌شود. به همین دلیل این
روستا در فاصله 12 کیلومتری از یزد از مهم‌ترین انتخاب‌های گردشگران برای
دیدن معنای واقعی بافت کویری است. مجاورت با بیابان نیز در قوت گرفتن این
انتخاب بی‌تأثیر نبوده است. با وجود این که حالا صفحات اینترنت به زبان
انگلیسی مملو از عکس‌ها و وصف‌های فهرج شده‌اند، هنوز هم بسیاری از
گردشگرانی که به یزد میآیند فهرج را نمی‌شناسند. به بیان ساده و روشن، ما
در معرفی ارزش‌های گردشگری فهرج کوتاهی کرده‌ایم.
اهمیت تاریخی
روستای فهرج در گذشته از مهم‌ترین شهرهای مرکزی ایران به حساب می‌آمد. در
آثار تاریخی مختلف از این روستا یاد شده است. اصطخری و یاقوت از اولین
جغرافیدانان ایران، به وصف کامل فهرج پرداخته‌اند که نشان می‌دهد این روستا
در آن زمان شهری مهم و با اهمیت بود. اما قدمت فهرج بسیار بیشتر از این
است. در زمان ساسانیان نیز فهرج از اهمیت بالایی برخوردار بود. مدارکی در
دست است که قدمت فهرج را به پیش از حکومت هخامنشیان می‌برد. تخمین زده
می‌شود که این روستا 4 تا 5 هزار سال قدمت داشته باشد.
این قدمت استثنایی در کنار بافت سنتی و چشم‌انداز منحصر به فرد، فهرج را به
یکی از دیدنی‌ترین مناطق ایران تبدیل می‌کند. نام فهرج را معرب شده واژه
پهره دانسته‌اند. برخی نیز از فهرج به عنوان پهردشت یا پهرشت نام برده‌اند.
از افتخارات این روستا نیز می‌توان به این نکته اشاره کرد که اصالت مهدی
اخوان ثالث به فهرج باز‌می‌گردد. وی در وصف پدرش می‌نویسد: «بودش انار
فهرجی شیرین، عقده ملس نبودش عقدا را.»
کهن‌ترین مسجد ایران
بر سر عنوان کهن‌ترین مسجد ایران اختلافاتی وجود دارد. برخی مسجد جامع ساوه
را قدیمی‌ترین مسجد ایران دانسته‌اند. مسجد جامع فهرج اما از همان ابتدا
با نیت مسجد بنا شد. به دقت مشخص نیست مسجد ساوه در چه سالی تغییر کاربری
داد و مسجد فهرج دقیقاً کی بنا شد، اما حتی اگر مسجد ساوه چند سال زودتر از
مسجد فهرج ساخته باشد، باز هم مسجد جامع فهرج اولین مسجدی در ایران است که
به نیت مسجد بودن ساخته شده است. مسجد ساوه نمونه‌ای از معماری پیش اسلامی
است که لایه‌های جدیدی را در بر دارد. اما مسجد فهرج به وضوح نشان دهنده
وضعیت معماری ایران در اولین قرن پس از ظهور اسلام است.
موزه‌ای زنده
بهترین و شاخص‌ترین ویژگی مسجد فهرج این است که این بنا به سایت- موزه
تبدیل نشده است. چه دلگیر است دیدن مساجد شیراز و اصفهان، در حالی که خالی
از نمازگزار هستند و گردشگران از در و دیوارشان عکس می‌گیرند، گویی مساجد
عمرشان را کرده‌اند و کارکردشان را از دست داده‌اند و حالا فقط ارزش تماشا
دارند. در مقابل مسجد فهرج، با بیش از 1300 سال عمر هنوز زنده و جوان و
پویاست. نمازگزاران روستایی به این مسجد میآیند و نشاط و روح زندگی در
کالبد آن جریان دارد. حتی از منظر گردشگری، این که مسافران داخلی و خارجی
می‌توانند با تمام وجود فضای روحانی و ساده روستایی را درک کنند و سیمایی
متفاوت از دیانت ببینند، بسیار ارزنده است.
کم لطفی در حق مسجد
چنین بافت هزار و سیصد و چند ساله برای یک مسجد در جهان نظیر ندارد. درست
است که مسجد مقدس شهر مدینه اولین مسجد تاریخ اسلام است، اما ادعای
قدیمی‌ترین مسجد باقیمانده به شکل اولین در جهان را می‌شود در مورد مسجد
فهرج به تحقیق گذاشت که اثبات آن تحولی عظیم در گردشگری استان به وجود
خواهد آورد. از محسنات و زیبایی‌های ساده و به معنای واقعی کلمه اسلامی هر
چه بگوییم، کم است. اما کم لطفی در حق مسجد نیز از حد گذشته است. اولین و
مهم‌ترین کم لطفی شیوه کاملاً غیر اصولی برای مرمت بنا بوده است. اگر به
دیوارهای مسجد نگاه کنید، به وضوح می‌توانید تفاوت رنگ لایه‌های ترمیم شده
را تشخیص بدهید که رنگ پریده‌تر هستند. اگر از این رنگ‌پریدگی ناگوار چشم
پوشی کنیم، سیم‌های برق رو کار، پنکه‌های سقفی، تابلوهای فلزی و سامانه
روشنایی، سیمای کهن مسجد را نامناسب جلوه می‌دهد.
ارگ فهرج
ارگ یا قلعه باستانی فهرج یکی از شگفتی‌های این روستای کهن است که عموماً
نادیده گرفته شده است. کمتر پژوهش دقیقی در مورد این دژ باستانی به عمل
آمده است؛ همین موضوع سبب می‌شود که نکات بسیاری در مورد قلعه فهرج به شکل
یک راز باقی مانده باشد. به درستی مشخص نیست که قلعه چه زمان و با چه هدفی
بنا گذاشته شده است. یک حدس کلی آن است که قدمت قلعه به دوران پیش از اسلام
بازگردد، اما تزئیناتی روی آن دیده می‌شود که به سختی می‌تواند آنها را
بیش از 400 ساله دانست. مالکیت قلعه برای عموم مردم فهرج است. به این ترتیب
که هر کس مالک یک اتاق در قلعه است. در گذشته ساکنان در کنار هم و در
قلعه‌ای امن زندگی می‌کردند و غذا و مواد مورد نیازشان را در ظروف بزرگ
قرار می‌دادند. امروزه قلعه خالی از سکنه شده و با خطر تخریب مواجه است.