مریم جلیلوند
یزد از مهم‌ترین شهرهای خشتی جهان است گام‌های نهایی را برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو برمی‌دارد.
اما آيا اميدها براي ثبت‌جهاني اين شهر به سرانجام خواهد رسيد يا مهم‌ترين ايراد يونسكو در ساخت و سازهاي بتني در محله زرتشتيان و چند محله ديگر يزد شانس ثبت جهاني را از زيباترين شهر خشتي ايران خواهد گرفت؟
واقعيت آن است كه ممكن است ايرادهاي يونسكو به پرونده ثبت جهاني يزد در اجلاس كميته ميراث جهاني كه از 2 تا 12جولاي 2017 در لهستان برگزار مي‌شود چنان جدي باشد كه يزد را از قرار گرفتن در فهرست جهاني يونسكو محروم كرده و موعد ديگري براي راي‌گيري در اين پرونده مشخص كند. معاون ميراث فرهنگي و كارشناسان سازمان ميراث فرهنگي اما امشب راهي اجلاس يونسكو مي‌شوند تا در رايزني با نمايندگان 21 كشور عضو در كميته ميراث جهاني يونسكو تمام تلاش خود را براي جلب راي موافق اعضاي يونسكو براي ثبت جهاني يزد به كار بگيرند.
معاون ميراث فرهنگي كشور به همراه گروه كارشناسان و معاون استاندار يزد در حالي تهران را به مقصد شهر كراكف در كشور لهستان براي حضور در چهل و يكمين اجلاس ميراث جهاني يونسكو ترك مي‌كند كه قرار است بامداد فردا پرونده جهاني شهر يزد به‌عنوان نخستين شهر تاريخي ايران و يكي از بزرگ‌ترين شهرهاي خشتي جهان در كميته ميراث جهاني يونسكو بررسي و درصورت راي موافق اعضا به ثبت جهاني برسد.
9 سال از ثبت شهر تاريخي يزد در فهرست ميراث موقت جهاني يونسكو مي‌گذرد و اين پرونده از سال‌هاي گذشته به‌دليل ساخت و سازهاي غيراصولي دستخوش پيچيدگي‌هاي بسيار شد و همين ساخت و سازها تبديل به معضلي جدي براي ثبت جهاني يزد شد. بدين‌ترتيب ثبت جهاني شهر يزد به‌عنوان نخستين شهر تاريخي ايران در فهرست يونسكو نيازمند مديريت يكپارچه، برنامه‌ريزي گسترده شهري، رعايت اصول معماري و تجديدنظر در ضوابط نظام مهندسي و ساختوساز شد.
مسئولان سازمان ميراث فرهنگي از 2 سال گذشته با همكاري مردم و مسئولان شهر يزد تلاش كردند تا مقدمات ثبت جهاني شهر تاريخي يزد را فراهم كنند. كارگاه‌ها و نشست‌هاي تخصصي متعدد در كنار ديگر فعاليت‌هاي پايگاه تاريخي شهر يزد براي آماده‌سازي مردم و مسئولان شهري برگزار شد و فرايند مشاركت تا آن جا پيش رفت كه از برخي مداخلات ناهمگون شهري در شهر يزد پيشگيري شد.
اكنون با گذشت 2سال از تلاش‌هاي مداوم در شهر تاريخي يزد قرار است سرنوشت ثبت جهاني يزد در چهل و يكمين اجلاس يونسكو در كشور لهستان تعيين شود. اما هنوز اين سؤال مطرح است كه آيا با پيچيدگي‌هاي موجود در پرونده ثبت جهاني يزد و مداخلات شهري گذشته اين پرونده قادر به جلب نظر اعضاي يونسكو براي راي مثبت به جهاني شدن يزد مي‌شود؟
محمدحسن طالبيان، معاون ميراث فرهنگي كشور كه از 2 سال گذشته به همراه كارشناسان ميراث فرهنگي تلاش كرد تا شهر يزد را به‌عنوان الگوي شهر ايراني در كوير كه در دوره‌هاي تاريخي الگوي توسعه پايدار را در خود داشته معرفي كند، مي‌گويد: براي معرفي هر چه بهتر الگوي توسعه پايدار شهري در دوره‌هاي تاريخي، شهر يزد كه در ميان ديگر شهرهاي تاريخي ايران نسبتا سالم و دست‌نخورده باقي مانده است براي ثبت در فهرست ميراث جهاني يونسكو انتخاب شد تا براي نخستين‌بار يك شهر تاريخي زنده كه از تمامي عناصر شهري برخوردار و مملو از مواريث فرهنگي ملموس و ناملموس است در فهرست آثار جهاني گنجانده شود.
نخستين گام در فرايند ثبت جهاني شهر يزد اما نوشتن برنامه مديريتي منظم در آغاز تدوين پرونده ثبت جهاني بود؛ برنامه‌اي كه در آن مشاركت تمامي ارگان‌ها و نهادهاي ديگر به همراه جامعه محلي و ساكنان اين شهر ضروري بود. بر همين اساس جلسات مداوم كارشناسي در شهر يزد با مسئولان مختلف شهري برگزار شد تا با همكاري آنها و در تعامل ملي با همراهي كارشناسان بين‌المللي، برنامه جامع براي آينده شهر تاريخي يزد و حفاظت از آن نوشته شود.
ايرادات ايكوموس به پرونده يزد و پاسخ ايران
شوراي جهاني بناها و محوطه‌هاي تاريخي (ايكوموس) شوراي زير مجموعه يونسكو اما ايرادهايي به پرونده ثبت جهاني شهر يزد وارد كرده است كه مهم‌ترين آنها ساخت سازه‌هاي بتني و غيرخشتي در بافت خشتي شهر يزد از جمله در محله زرتشتيان است. ايكوموس معتقد است كه اگر يزد قرار است به‌عنوان بزرگ‌ترين شهر خشتي جهان در فهرست ميراث جهاني قرار بگيرد پس ساخت چنين سازهاي چه توجيهي دارد؟
محمدحسن طالبيان، معاون ميراث فرهنگي كشور در واكنش به اين ايراد ايكوموس در پرونده ثبت جهاني يزد مي‌گويد: وقتي با يك شهر 900 هكتاري و البته شهري زنده مواجه هستيم اين مشكل در فرايند بهتر مديريت شهري مي‌تواند به‌تدريج حل شود.
طالبيان با اعلام اينكه پاسخ به ايرادات ايكوموس پيش‌تر ارسال شده است، افزود: در پاسخ به ايكوموس اعلام كرده‌ايم كه آن بخش از محله زرتشتيان كه ساختوساز بتني در آن انجام شده است درواقع مرز محله زرتشتيان است؛ ضمن آنكه بخشي از محله زرتشتيان به‌دليل دارا بودن عناصر مهم تاريخي در پرونده ثبت جهاني يزد پيشنهاد شده است.
ايراد ديگر ايكوموس به ضوابط ساختوساز در شهر يزد و نبود مديريت يكپارچه مرتبط بود. كارشناسان ايكوموس بر اين نظر هستند كه اگر يزد قرار است شهر جهاني شود، چرا ساكنان آن اجازه ساخت بناهاي خشتي را در بزرگ‌ترين شهر خشتي جهان ندارند و ضوابط شهرسازي چنين اجازه‌اي به آنها نمي‌دهد؟
معاون ميراث فرهنگي كشور اما در واكنش به دومين ايراد كارشناسان ايكوموس به پرونده ثبت جهاني يزد مي‌گويد: به ايكوموس اعلام كرده‌ايم در مذاكره با سازمان نظام مهندسي كشور و وزارت راه و شهرسازي از آنها خواسته شده است با تدوين دستورالعمل ويژه مهندسي خشت كه در حال انجام است، اجازه ساخت بناهاي خشتي توسط ساكنان يزد صادر شود.
سومين ايراد ايكوموس در پروسه جهاني شدن شهر تاريخي يزد اما به حريم باغ ثبت جهاني شده دولت‌آباد بازمي‌گردد. شوراي بين‌المللي بناها و محوطه‌هاي تاريخي تأكيد دارد كه حريم باغ دولت‌آباد يزد بايد افزايش يابد و ساخت و سازهاي واقع در حريم اين اثر بايد ضابطه‌مند شوند.
اين درحالي است كه طالبيان پيش از رفتن به لهستان براي دفاع از پرونده ثبت جهاني يزد در پاسخ به اين ايراد نيز گفته است: باغ دولت‌آباد يزد پيش‌تر در پرونده ثبت جهاني باغ‌هاي ايراني در رديف ميراث جهاني قرار گرفته است و ايكوموس و كميته ميراث جهاني آن را تأييد كرده‌اند و در اجلاس لهستان نسبت به اين ايراد ايكوموس اعتراض خواهيم كرد.
احتمال مخالفت يونسكو با ثبت جهاني يزد
ايرادهاي يونسكو به پرونده ثبت جهاني يزد از نگاه معاون ميراث فرهنگي كشور حل‌شدني است. اما مهم‌ترين ايراد ايكوموس به اين پرونده مربوط به ساخت و ساز ساختمان‌هاي بتني در برخي محلات يزد است كه ممكن است شانس ثبت جهاني يزد در اجلاس امسال را از ايران بگيرد و پرونده جهاني شدن يزد به سال آينده موكول شود. برهمين اساس است كه محمدحسن طالبيان پيش از ترك تهران به مقصد لهستان مي‌گويد: وقتي ايراد ساختمان‌هاي بتني به پرونده يزد وارد شود موضوع عرصه و حريم مطرح مي‌شود و معناي اين ايراد آن است كه ممكن است ثبت جهاني شهر يزد به سال آينده موكول شود.
معاون ميراث فرهنگي تأكيد كرد: ثبت جهاني يك شهر تاريخي كار آساني نيست اما تمام تلاش كارشناسي خود را براي دفاع از ثبت جهاني يزد در كميته ميراث جهاني يونسكو خواهيم كرد تا اين پرونده به نتيجه مطلوب برسد.
طالبيان البته پيش‌بيني روشني از راي موافق اعضاي يونسكو با توجه به ايرادهايي كه شوراي جهاني بناها و محوطه‌هاي تاريخي به پرونده يزد وارد كرده است، ندارد و مي‌گويد: هيچ‌چيز در پرونده ثبت جهاني يزد مشخص نيست و همه‌‌چيز به دفاع و قدرت چانه‌زني ما از اين پرونده پيش از برپايي كميته ميراث جهاني در داخل كميته بازمي‌گردد.
طالبيان تأكيد كرد: براي جلب نظر مساعد اعضاي يونسكو نيازمند گفت‌وگو با يكايك اعضاي كميته ميراث جهاني و ايكوموس هستيم و ثبت جهاني يزد بستگي به نگاه نمايندگان 21 كشور عضو به مطالب كارشناسي ما در روز تصميم‌گيري براي ثبت جهاني يزد دارد.
طالبيان همچنين با اعلام اين موضوع كه يزد قابليت ثبت جهاني را دارد، تأكيد كرد: متأسفانه برخي اتفاقات اجرايي كه در شهر يزد صورت گرفته است موجب وارد آمدن ايرادهايي از سوي ايكوموس به پرونده ثبت جهاني يزد شد و اين ايرادها بيانگر آن است كه مردم و مسئولين شهر يزد بايد بيش از گذشته با يكديگر همراه شوند و اين همراهي حتي درصورت ثبت جهاني يزد نيز براي صيانت از اين شهر تاريخي بيشتر شود. چراكه اگر همراهي وجود نداشته باشد و ساخت‌وسازهاي ناهمگون در يزد ادامه بيابد، بزرگ‌ترين شهر خشتي جهان در فهرست ميراث جهاني به ثبت نخواهد رسيد و مهم‌تر از همه اينكه اعتقاد به معماري خشت بايد در ميان مسئولان و مردم نهادينه شود و به اصالت شهر و مصالح آن بازگرديم؛ هر چند اين بازگشت با مقاومت‌ها و مشكلاتي همراه باشد.