تابناک گیلان - روزنامه خراسان در صفحه تاريخ در گزارشي ويژگي هاي ظاهري و تاريخچه «قلعه رودخان» يكي از چشم نوازترين جاذبه‌هاي گردشگري ايران را مورد بررسي قرار داد.
در اين گزارش كه در شماره يكشنبه 19 ارديبهشت 1395 خورشيدي به قلم جواد نوائيان رودسري انتشار يافت، آمده است: در 20 كيلومتري جنوب شرقي شهر زيباي فومن، در ميان جنگل‌هاي انبوه و كهنسال گيلان، يكي از چشم‌نوازترين جاذبه‌هاي گردشگري ايران قرار دارد؛ «قلعه رودخان»، قلعه‌اي باشكوه به وسعت 2.6 هكتار و دست‌كم 600 سال قدمت؛ دژي مستحكم كه روزگاري، مقر حكومتي حاكمان غرب سفيدرود گيلان يا «بيه پس» بوده‌است.
«قلعه رودخان» را مي‌توان بزرگ ترين دژ كهنسال نظامي ايراني ناميد كه با وجود قرار گرفتن در منطقه‌اي مرطوب و كوهستاني و زخم‌هاي ناشي از طمع‌ورزي سارقان آثار تاريخي، به دليل مصالح به كار رفته در آن، همچنان پابرجاست و مشتاقان ايرانگردي را به سوي خود فرا مي‌خواند.
**«قلعه رودخان» در نوشته‌هاي تاريخي
با اين‌كه «قلعه‌رودخان» مقر حكومتي محسوب مي‌شد و حاكمان «اسحاقوند» از اين مكان، بر تمامي خطه غربي گيلان حكم مي‌راندند، اما در كتاب‌هاي تاريخي، اشاره چنداني به آن نشده است. «ملا عبدالفتاح فومني گيلاني»، در كتاب ارزشمند «تاريخ گيلان» كه دربرگيرنده رويدادهاي گيلان در دوره صفوي است، تنها يك بار درباره اين دژ مهم و راهبردي سخن گفته و آن نيز، مربوط به اعدام دو پسر فردي به نام «اميرسالار» است و اطلاعات بيشتري درباره «قلعه رودخان» ارائه نمي‌كند.
«ملاعبدالفتاح» با نثر پيچيده و مُغلَق دوران خود، مي‌نويسد:«ملازمان حسـين‌خان كهدمي، در قلعه‌رودخان، با امير شاهرخ و كامياب كه پسـران امير سالار و بني اعمام[پسرعموهاي] حسـين‌خان بودند و مدتي بود كه از مشاراليهما متوهم گشته، به خدمت علي‌خان، مراعات مي نمود، دچارشده، از قساوت قلب و بي‌رحمي، آن دوجوان و دو نهال نورس را، بدون صدور خطا، به قتل رسانيد و سرهاي ايشان را به نظر فرهادخان رسانيد. نواب فرهادخان، از احوال مقتولان استفسار[جست‌وجو] نموده، از قتل ايشان نيز متألم و متأثر شد.»(تاريخ گيلان؛ صص 229 و 230)
ظاهراً، «الكساندر خودزكو»، مورخ و پژوهشگر لهستاني‌الاصلي كه در دوران محمدشاه قاجار به عنوان كنسول روسيه در رشت خدمت مي‌‌كرد، نخستين فردي است كه كنجكاوانه از «قلعه رودخان» بازديد و در يادداشت‌هايش از آن ياد كرده است. او مي‌نويسد:«قلعه رودخان، دژي است بر بالاي كوهي در علياي[بالاي] رودخانه‌اي به همين نام. باروي آن از سنگ و آجر است. طرفين در ورودي، دو برج دفاعي مستحكم وجود دارد. بر بالاي در، كتيبه‌اي است كه مطالب آن بر سنگي حكاكي شده و در آن آمده است: اين قلعه كه به نام قلعه حسامي است، نخستين بار در سال 918 تا سال 921 هجري قمري به امر سلطان حسام‌الدين بن امير دُباج بن امير علاءالدين اسحاقي، تجديد بنا شد.
اين كتيبه را كمال‌الدين بن محمد گيلاني نوشت و تحرير آن از ابن‌الحسين خراساني است.»(سرزمين گيلان؛ ص 95) كتيبه مورد اشاره «خودزكو»، اكنون در موزه رشت نگهداري مي‌شود و آنچه وي در كتابش آورده‌است، عين متن كتيبه نيست. «خودزكو» مي‌افزايد: «هدايت خان، هنگام قيام عليه كريم‌خان زند، به تعمير قلعه پرداخت و توپ‌هايي در آنجا نصب كرد.»(سرزمين گيلان؛ همان) «ميرزا ابراهيم» هم كه در دوران ناصرالدين‌شاه قاجار زندگي مي‌كرده و پژوهشي تاريخي و جغرافيايي درباره مناطق شمالي ايران انجام داده است، در يادداشت‌هاي خود به اهميت «قلعه رودخان» اشاره مي‌كند و مي‌نويسد:«فومن، قديم‌تر از رشت مي‌باشد.
در ازمنه قديم، پايتخت سلاطين گيلان بوده است كه الآن، در قلعه رودخان، به دامنه كوه، قلعه «صلصال جادو»[اهالي منطقه، كلمه صلصال را سَكسال تلفظ مي‌كنند و به قلعه، قلعه سَكسال مي‌گويند] كه پادشاه بود و از آجر بنا نهاده، موجود و برقرار است.»(از آستارا تا استرآباد؛ ص 194) زنده‌ياد، دكتر «منوچهر ستوده» نيز، بخش‌هايي از كتاب ارزشمند «از آستارا تا اِستاراباد» را به «قلعه رودخان» اختصاص داده است و درباره آن مي‌نويسد:«دژي كه به نام قلعه رودخان، خوانده مي‌شود، سومين بنا از بناهاي عجيب هفتگانه گيلان است.
نگارنده كه دژهاي زيادي را ديده و مطالعه كرده، تا كنون دژي به اين عظمت و استحكام نديده است. شايد بتوان اين دژ را يكي از دژهاي عجيب ايران دانست. تنها دژي كه مي‌تواند برابر و همسر او باشد، قلعه استخر فارس است. دژهاي خراسان و الموت و رودبار و طارم زنجان، در مقابل اين دژ بسيار كوچك و ناچيزند و شايد مساحت ده، دوازده دژ اين صفحات[مناطق]، مساوي اراضي قلعه رودخان باشد.»(از آستارا تا اِستاراباد؛ ص158)
از نوشته‌هاي تاريخي چنين بر مي‌آيد كه «قلعه رودخان» پيشينه‌اي 600 ساله دارد و حتي برخي پيشينه آن را به 2 هزار سال قبل باز مي‌گردانند كه چندان مستند نيست؛(قلعه رودخان؛ ص 81) چنان كه «محمد مهدوي لاهيجي»، نويسنده و پژوهشگر معاصر درباره قدمت تاريخي «قلعه رودخان» مي‌نويسد:«در قريه رودخان فومن، يك قلعه قديمي به نام سَكسال يا صلصال و يا سلسال باقي است كه تاريخ بناي آن را به دو هزار سال [پيش] نسبت مي‌دهند. ولي آنچه محقق است، در عصر اميرحسام‌الدين فومني كه از سلاطين عصر خود بوده است، آن را تعمير كرده‌اند.»(جغرافياي گيلان؛ ص216)
«امير حسام‌الدين» يا «حسام‌الدين امير دوباج بن اميرعلاءالدين»، حاكم منطقه «بيه پس» گيلان در دوره شاه تهماسب صفوي بود. وي مدتي پس از آغاز سلطنت شاه تهماسب، از پذيرش حاكميت صفويان بر گيلان سرپيچيد و مدعي استقلال شد. در پي اين ادعا، شاه تهماسب به گيلان لشكر كشيد و «حسام‌الدين» پس از مدتي دربه‌دري در گيلان و آذربايجان، توسط مأموران حكومت صفوي بازداشت و در تبريز، اعدام شد.
**ويژگي‌هاي ظاهري بناي دژ
همان‌طور كه اشاره كرديم، «قلعه رودخان» در جنوب شرقي فومن قرار دارد. اگر قصد بازديد از اين دژ تاريخي را داريد، ابتدا بايد به فومن سفر كنيد و پس از عبور از جاده جنگلي زيبايي كه شما را به سمت روستاهاي «گشت»، «كُردمحله»، «گوران پس»، «هولس كام»، «سيدآباد»، «روستاي قلعه رودخان» و «حيدرآلات» هدايت مي‌كند، مسيري 5 كيلومتري را در جنگل طي كنيد، تا به دژ زيباي «قلعه رودخان» برسيد. طول باروي دژ، 1.5 كيلومتر است و دروازه ورودي آن در بخش شمالي قلعه قرار دارد.
دو طرف دروازه ورودي، دو برج بسيار مستحكم با قطر داخلي 5.5متر ساخته شده‌است. «قلعه رودخان» از دو بخش «ارگ»، محل زندگي حاكم و «قورخانه»، محل فعاليت‌هاي نظامي و زندگي سربازان، تشكيل مي‌شود. دروازه ورودي، تنها دروازه قلعه نبود و بخش‌هاي مختلف دژ با دروازه‌هايي مستحكم از يكديگر جدا مي‌شد كه در دوره‌هاي بعد به تدريج ويران شده‌است.
در حياط قلعه، اتاق‌هاي متعددي قراردارد كه ظاهراً محل سكونت و استراحت سربازان بوده‌است. زنده‌ياد «منوچهر ستوده» درباره مصالح به كار رفته در بناي دژ، مي‌نويسد:«ميليون‌ها آجر در اين قلعه به كار رفته است. آجرها را بدون شك در جلگه گيلان و در محلي كه خاك مناسب داشته است، پخته‌اند و سپس به اين‌جا آورده‌اند.»(از آستارا تا اِستاراباد؛ ص 160)
بناي قلعه، حدود 500 متر طول دارد و عرض آن در قسمت‌هاي مختلف فرق مي‌كند. از آنجا كه دژ را روي قله و يال كوه بنا كرده‌اند، اين تغييرات، تابعي از تغييرات پهناي يال كوه است. دژ تاريخي «قلعه رودخان»، در گذشته‌هايي نه چندان دور، محل استراحت چوپان‌هايي بوده است كه در آغاز بهار گله‌هايشان را از دشت گيلان به مراتع غني ييلاق مي‌بردند.(قلعه رودخان؛ ص80) اما امروزه، اين دژ زيبا و مستحكم، مورد توجه علاقه‌مندان به آثار تاريخي قرار دارد و يكي از پربازديدترين آثار تاريخي استان گيلان است. بر اساس گزارش پايگاه ميراث فرهنگي و گردشگري استان گيلان، تنها در 7 روز نخست سال جاري، اين بناي تاريخي، پذيراي 170 هزار بازديد‌كننده بوده‌است. «قلعه رودخان»، در مرداد ماه سال 1354، به عنوان اثر ملي ثبت شد.
*منبع: روزنامه خراسان