در علوم قرآني ، مبحثي تحت عنوان تدوين قرآن و چگونگي چينش سوره هاي قرآن و آيات يك سوره مطرح است كه توقيفي بوده يا غير توقيفي ؟ در زمان حيات پيامبر اكرم (ص) واقع شده يا پس از آن حضرت روي داده و ... بعضي از صاحب نظران كه اعتقاد بر توقيفي بودن چينش سوره ها دارند ارتباط آية آخر بعضي از سوره ها را با آيه اوّل سوره بعد دليل از پيش تعيين بودن ترتيب چينش سوره ها دانسته اند . مثلاً : آية آخرسوره علق مي فرمايد : « به خداوند سجده كن و نزديكي جو » و آيه اول سورة قدر نيز مي فرمايد : « ما قرآن را در شب قدر نازل كرده ايم » كه در واقع شب قدر ، شب تقرب جويي ونزديكي مي باشد .
شب قدر ، شب قرب است به صورت تخلّقي و مكانتي نه مكاني
قرب نه بالا و پستي جستن است قرب حق از قيد هستي رستن است
مثنوي معنوي ، دفتر سوم ، بيت : 4515
شب قدر ، شب شناختن قدر خود مي باشد و اينكه انسان به كجا مي تواند برسد ولي غافل است :
قيمت شمشاد خود نشناختي سرو ديگر را به بند انداختي
اي امين حضرت ام الكتاب وحدت گم گشته خود را بياب
اقبال لاهوري
شب قدر ، شب رسيدن به خود اصلي و اصيل مي باشد كه :
فرع تويي و اصل تو، جنس تويي و فصل تو هجر تويي و وصل تو گر برسي به خويشتن
دیوان شمس
شب قدر ، شب تهجد است و سهر و بيداري :
امشب از خواب خوش گــريزانم كه خيال تو خوشتر از خواب است
شب قدر ، شب راز گويي و نياز خواهي است :
بيا تـا ساعتي در شــام تاريك زاشك ديده پيمائيم سـاغر
بيا تا در دل شب با دل خويش سخن گوئيم از آن پرنازدلبر
شب قدر ، شب ميزان و موزون خود شدن است :
عاشقان را شمع و شاهد نيست از بيرون خويش خون انگوري نخورده باده شان هم خون خويش
ساعتي ميزان آني ســاعتي مــوزون ايــن بعد از اين ميزان خود شوتاشوي موزون خويش
ديوان شمس
شب قدر ، شب نوشدن و تحول است ، شب دگرگوني و انساني آنگونه كه بايد شدن ، ققنوس وار سوختن و از خاكستر خود ، ققنوس تازه اي سربر آوردن ، به دور از كاستي هاي پيشين .
شب قدر ، شب تولد دوباره مي باشد كه :
چون دوم بار آدمي زاده بـزاد پــاي خــود بر فــرق علتها نهاد
علت اُولــي نباشــد دين او علت جـــزوي نــدارد كيــن او
مي پرد چون آفتاب اندر افق با عروس صدق و صورت چون تتق
بلكه بيرون از افق و زچرخها بي مكــان بــاشد چو ارواح و نُهي
بل عقول ماست سايه هاي او مي فتد چون ســايه هــا در پاي او
مثنوي معنوي دفتر سوم ، ابيات : 3576 – 3580
اين ها همه شب قدرست اگر صرفاً به روزه اهل ظاهر بسنده نشود ولي شب قدر هيچكدام از اينها نيست بلكه فراتر از همه اينها مي باشد :
بايد كه جمله جان شوي تالايق جانان شوي گرسوي جانان مي روي مستانه شو مستانه شو
ديوان شمس
« ليلة القدر خيرٌ من الف شهر » ، ( شب قدر از هزار ماه بهترست ) ، ( قدر ، 3) شب قدر معادل يك عمر اشباع شده مي باشد و اگر عمري فاقد شب قدر باشد اين خلاء به هيچ وجه توسط هيچ چيز ديگري ترميم نخواهد شد . شب قدر مظهر اسم اعظم مي باشد و ساير شبها جلوه اي از ساير اسماء ، پيامبر اكرم (ص) به انس بن مالك مي فرمايد : « انّ هذا الشهر قد حضركم و فيه ليلة خيرٌ من الف شهر من حُرّمها فقد حُرّم الخير و لايُحرم خيرها الّا محروم » ، ( اين ماه كه با آن مصادف هستيد شبي در آن هست كه برتر از هزار ماه مي باشد هر كس از آن شب محروم شود از تمامي خيرات محروم است ) .
شهريار گويد :
شب قــدرش هزار ماه بود گــوش كن نكته پروريده شود
از يكي ميوه عمل كه در او كِشته شد صـد هزار چيده شود
از نشانه هاي شب قدر ، نزول فرشتگان مي باشد و هر كس در اين شب ملائكه را ببيند « ليلة‌القدر» او محقق شده است . قرآن مي فرمايد : « انّ الذين قالواْ ربنا الله ثم استقامواْ تتنزل عليهم الملائكه الّاتخافواْ و لاتحزنواْ و ابشرواْ بالجنة التي كنتم توعدون » ، ( بي گمان كساني كه گويند پروردگار ما خداوندست ، سپس پايداري ورزند ، فرشتگان بر آنها نازل شوند [و گويند ] كه مترسيد و اندوهگين مباشيد و شاد شويد به بهشتي كه به شما وعده داده شده است.) ، ( فصلت ، 30) .
ملائكه در اين دنيا هم حول ارواح پاك حضور مي يابند و طواف مي كنند و به آنها بشارت بهشت مي دهند و مي گويند : « نحن اوليا ؤكم في الحياة الدنيا و في الاخره » ، ( ما دوستداران شما در زندگي دنيا و در آخرت هستيم ) ، ( فصلت ، 31) . ولي مجاورت با آنها همسنخي مي خواهد.
رومجرد شو مجرد را ببين ديدن هر چيز را شرط است اين
در شب قدر فرشته ها همراه با روح نازل مي شوند . در بعضي از تفاسير ، قدر به ضيق و تنگي معني شده است بدين صورت كه در اين شب زمين از ازدحام فرشته ها تنگ مي شود و مهبط اصلي فرشتگان نيز محضر انسان كامل و خليفة الله خواهد بود كه واسطة فيض و لطف بزرگ خداوند مي باشد كه عنايات حق به وساطت آن حضرت به بندگان افاضه مي شود .
رزقهــاهم رزق خواران وي اند ميــوه ها لب خشك باران وي اند
مثنوي معنوي ، دفتر ششم ،بيت : 2107
و از همين روي سورة قدر را به سوره ولايت تعبير كرده اند و نيز شب قدر را به حضرت صديقه طاهره (س) تطبيق داده اند كه ظرف نزول 11 قرآن ناطق مي باشد و شناخت منزلتش از اوهام و عقول فراتر مي باشد : « من عرف فاطمه (س) فقد ادرك ليلة القدر » ، ( تفسير فرات كوفي ، ذيل سوره قدر ) .
شب قدر ، شب سلام است ، شيطان در آن شب دستش بسته است ، و نقشه هايش براي « قدر » يان نقش بر آب مي باشد . فضاي مغناطيسي موثري است كه اگر انسان در حيطة آن خود را قرار دهد متحول مي شود . شب قدر ، شبي بهشتي است كه تحيت بهشتيان سلام است: « و تحيتهم فيها سلام » ، ( يونس ، 25 ) برخلاف جهنم كه آكنده از نزاع و تخاصم مي باشد ؟
« انّ في ذلك لحق تخاصم اهل النار » ، ( بي گمان ستيزه دوزخيان با يكديگر حق است ) ، ( ص ، 64 ) شايد از حكمت هاي تحريم شراب و قمار در دين اسلام زمينه سازي اين دو گناه براي مخاصمه و نزاع و دشمني باشد
ســـر قمــار جــواني عفيف را ديـــدم چه ناروا كه بگفت و چه ناسزا كه شنفت
از اين خطا چه جوانان كه خودكشي كردند مگــر به خــاك توانند روي ننگ نهفت
شهريار
در روايات نقل شده است : فرداي شب قدر عطرآگين مي شود وقتي جان كسي معطر شود همه دنيا را خوشبو احساس مي كند . وقتي عظمت در نگاه باشد آنچه كه مي بيند آن هم بزرگ جلوه مي كند . البته منشأ همه اين امور درون روح آدمي و براي آدمي است كه واجد آن تحولات شده باشد چنين كسي از درون شكوفا مي شود و شكوفه مي دهد . رسول‌اكرم(ص) مي فرمايد : « الا ان لربكم في دهركم نفحات الا فتعرّضواْ لها و لا تُعرضواْ عنها » ، ( گاه از جانب خداوند نسيمهايي مي وزد ، خودتان را در معرض آنها قرار دهيد و روگرداني نكنيد).
گفت پيغمبــر كــه نفحتهــاي حق انــــدر ايـــن ايــام مي آرد سبــق
گوش هوش داريد اين اوقـــات را در ربــائيد ايـــن چنيــن نفحــات را
نفحه اي آمـد شما را ديــد و رفت هر كه را مي خواست جان بخشيد و رفت
نفحه اي ديگر رسد هشيــار بــاش تا از آن هــم وا نمــاني خــواجه تاش
مثنوي معنوي ، دفتر اول ، ابيات : 1951-1954
ولي اين رايحه ها را كسي مي تواند استثمام كند كه صاحب مشام باشد .
مولانا در دفتر پنجم مثنوي حكايت آهويي را بيان مي كند كه به كمند صيادي گرفتار آمده و از مجالست حيوانات ديگر در طويله ناراحت و معذّب بود چنانكه : « روح را صحبت ناجنس عذابي است اليم » .
مضطرب در نزع چون ماهي زخشك در يكي حقه معذّب ، پُشك و مُشك
مثنوي ، دفتر پنجم ، بيت : 909
آهو را به طعنه و كنايه ، مسخره مي كردند و مي گفتند : « طبع شاهان دارد و ميران، خموش! »
آهو در پاسخ مي گويد :
مــن اليــف مـرغزاري بـــوده ام در زلال و روضـه ها آسوده ام
سنبل و لاله و سپــرغم نيــز هــم با هزاران ناز و نفرت خورده ام
گفـت آري لاف مــي زن لاف لاف در غريبي بس توان گفتن گزاف
گفت نــافم خود گــواهي مي دهد منتي بــر عــود و عنبر مي نهد
ليك آن را كس شنود صاحب مشام برخرسرگين پرست آن شد حرام
مثنوي معنوي ، دفتر پنجم ، ابيات : 917-920-921-922-923
رايحه نسيمهاي رحماني را شامه اي متناسب با آن لازم است، كسي كه از قلب سليم بر خوردار باشد شب قدر براي او سلام است و قلب سليم نيز قلبي است كه جز خدا در آن نباشد . « القلب حرمُ الله فلا تُسكن في حرم الله غير الله »
پاسبان حرم دل شده ام شب همه شب تا در اين پرده جز انديشه او نگذارم
حافظ
كسي كه دنبال « تكاثر » باشد واضح است كه بهرة چنداني از « كوثر » نخواهد برد و كسي كه دنبال تملك گرايي و انانيت و اعتباريات باشد از قلب سليم بي بهره خواهد بود:
غبارا روي جانــان مي توان ديد اگر خــود را نبينـي در ميـــانه
و كسي كه خودبين و « عبدالهوا» ست خدابين و « عبدالهو» نخواهد شد.
چون حقيقت پيش او فرج و گلوست كم بيان كن پيش او اسرار دوست
مثنوي معنوي ، دفتر پنجم ، بيت : 3938
براي نيل به « سلام » در شب قدر بايد سبكبار و سبكبال بود تا به آن مرتبه رسيد.
تيــز روم تيـز روم تــا بـه ســواران بــرسم نيست شوم نيست شوم تا بر ياران برسم
خوش شده ام خوش شده ام شعله آتش شده ام خــانه بسوزم بــروم تا به بيابان برسم
و چنين سالكي به واقع از قيود آزاد مي شود .
اي درد كهن گشته بخ بخ كه شفــا آمد وي قفــل فرو بسته بگشــا كه كليد آمد
نوميد مشو اي جان در ظلمت اين زندان كآن شاه كه يوسف را از حبس خريد آمد
ديوان شمس
تقدّم سلام و پيشي گرفتن خبر بر مبدأ دلالت بر انحصار و تاكيد دارد . شب قدر سراسر درود و تحيت و سلامت و مصونيت و خير و بركت مي باشد، انسان از غيب وجود خود و غيب عالم وجود سلام و ثنا مي شنود و مي تواند بشنود ، با عالم برين انس و آشنايي يابد و با «ساكنان حرم ستر ، عفاف ملكوت » باده مستانه مي زند :
دوش ديدم كه ملايك در ميخانه زدند گل آدم بسرشتند و به پيمانه زدند
ساكنان حرم ستر و عفـاف ملكــوت با من راه نشين بــاده مستانه زدند
حافظ
از دلمردگي و ركود و ايستايي مي رهد و با شكافته شدن فجر ، شكوفه هاي معرفت ، معنويت، ايمان مهر ورزي ، شفقت و ساير مكارم از دلش جوانه مي زند . همانگونه كه با آغاز بهار و فرا رسيدن عيد نوروز ، طبيعت شكوفا مي شود ، شب قدر نيز شب عيد و شكوفايي جان آدمي است كه :
عيد هر كس در درون وي بود چون عزا آنجاست عيدش كي بود ؟!
شب قدر شب عروسي جان است و شب وصال :
چه عروسي است در جان كه جهان ز عكس رويش چو دوست نوعروسان تر و پرنگار بادا
ديوان شمس
در شب قدر ، اراده ربوبي و مشيت حق توسط « ملائكه » و « روح » و با تنزل آنان تا متن هستيليلة القدريان ( باذن ربهم من كل امر ) ،( قدر ، 4 ) واقع مي شود. ملائكه و روح آنقدر تنزل مي يابند [ در باب تفعل ، معناي مطاوعه ، پذيرش و مبالغه است ] كه ليلة القدريان را در هاله قدس خود فراگيرند و تعالي دهند ، ليلة القدريان را قابليتي دهند كه ملائكه و روح را بر هستي خود پذيرا شوند و توسط آنان اعتلا يابند ، نسيم حيات بر آنها وزيدن گيرد و آنها به زندگي واقعي زنده شوند.
گفتم خوشا هوايي كز باد صبح خيزد گفتا خنك نسيمي كزكوي دلبر آيد
حافظ
و با عاكفان و عاشقان حضرت دوست همخانه شوند:
بنواخت نور مصطفي آن استن حنانه را كمتــر زچوبي نيستي حنانه شو حنـانه شـو
هم خويش را بيگانه شو هم خانه را ويرانه شو و آنگه بيا با عاشقان همخانه شو همخانه شو
ديوان شمس
نكته بسيار مهم اينكه هر چند عالي ترين مرتبه قدري شدن در طول تاريخ براي رسول‌اكرم(ص) روي داد و قلب عظيم و دريايي آن حضرت ميزبان وحي شد ولي ليلة القدر اختصاص به آن حضرت ندارد . ابوذر از پيامبر اكرم (ص) پرسيد : آيا ليلة القدر فقط در عهد انبياء بوده است ؟ حضرت در پاسخ فرمود : نه بلكه تا روز قيامت هست ، ليلة القدر نام و عنواني است براي آن تكه هاي برجسته تاريخ كه اراده خدا مبني بر هدايت و اعتلاي انسانها و نزول راهبردهاي الهي بر آنان تحقق پذيرفته و صرفاً به عنوان يك قضيّه شخصيه مختصّ رسول‌اكرم (ص) نمي باشد . در آيه چهارم نيز نزول ملايك با فعل
مضارع و به صورت تداوم و استمرار آمده است . فقط بايد آن شب را « قدري » كرد و خود نيز « قدر » ي شد.
براي اهلش « هر شب شب قدرست » اگر قدرش دانسته شود .
تو ليلة القبري بــرو تا ليلة القــدري شــوي چـون قدر مرا روح را كاشانه شو كـاشانه شو
قفلي بود ميل و هــوا بنهاده بــر دلهــاي مـا مفتــاح شو مفتاح را دندانه شو دنــدانه شو
يك مدتي اركان بودي يك مدتي حيوان شــدي يك مـدتي چون جان بودي جانانه شو جانانه شو
گويد سليمــان مرتــو را بشنو لســان طيــررا دامي و مــرغ از تو رمد رولانه شو رولانه شـو
گر چهره بنمايد صنــم پر شو از او چـون آينـه ور زلف بگشايد صنم روشــانه شو روشـانه شو
اي ناطقه بر بــام و در تاكــي روي برخــانه بر نطق و زبان را ترك كن بي چانه شو بي چانه شو
ديوان شمس ، (بدون لحاظ ترتيب ابيات)
همانگونه كه رسول اكرم (ص) شب قدر داشت پيروان واقعي آن حضرت نيز بايد براي خود و در حدّ خود شب قدري داشته باشند . مولانا درباره معراج پيامبر (ص) مي گويد : همانگونه كه پيامبر (ص) معراج داشت و به معراج رفت ، شما هم به معراج برويد :
به معراج در آئيد چو از آل رسوليد رخ ماه ببوسيد چو بر بام بلنديد
ديوان شمس
در حالات « شهيد ثاني » نقل شده است كه يك سال تمام شب زنده داري كرد تا شب قدر را در ميان شبي از شب هاي سال درك كند و از ابن مسعود هم نقل شده است كه : «من احيا سنة ادرك ليلة القدر » .
نكته مهم تر اينكه : اگر ليلة القدرهاي مكرر نباشد قرآن ، اين عظيم ترين و گرامي ترين نعمت الهي كه در سوره رحمن بر خلقت انسان مقدم آمده : « الرحمن ، علمّ القرآن ، خلق الانسان » ، ( رحمن ، 1-3) قرائت و نزول مكرر نمي شود ، پرتو نمي افشاند و راهبردي به دست نمي دهد .
شخصي از علماي تبريز مي گويد : علامه طباطبايي به تبريز آمده و در منزل آيه اله شربياني دعوت شده بود ، آنجا فرمود سي و پنج سال است « شاه گلي » را نديده ام و ابراز علاقه كرد كه آنجا را ببيند، من گفتم : فردا صبح مي آيم و در خدمت تان آنجا مي رويم . فرمود : بين الطلوعين بيا تا برويم . موقع رفتن ، علامه قرآن كوچكي دستش بود و فرمود : من چند سال است هر روز يك جزء مي‌خوانم و هر ماه يك ختم قرآن دارم . اگر هم روزي موفق شوم فردايش جبران مي كنم پس از اين همه خواندن هر بار كه مي خوانم برايم تازگي دارد و مانند اين است كه بار اول تلاوتم مي باشد .
اشاره شد شب قدر را زمان مشخص ذكر نشده است ولي شبهاي 19 ، 21 و 23 ماه مبارك رمضان احتمال بيشتري براي شب قدر شدن دارند و از اين ميان ، احتمال « ليلة القدر » بودن شب بيست و سوم افزونترست . در بعضي از احاديث ،شب نوزدهم به عنوان شب تقدير ، شب بيست و يكم به عنوان شب ابرام و شب بيست و سوم به عنوان شب امضا و تثبيت ياد شده اند ولي در هر حال حقيقت قدر ، شب را به يك شب تبديل مي كند و آنچه از قرآن و ظاهر روايات بر مي آيد شب قدر يك شب بيشتر نيست در حديثي از رسول گرامي اسلام نقل شده است كه شب قدر را در دهه آخر ماه مبارك رمضان جستجو كنيد : « التمسوها في العشر
الاخر » و در حديثي ديگر شبهاي فرد دهة آخر را حضرت به عنوان ظرف زماني شب قدر معرفي فرموده اند : « التمسوها في كل وتر » ولي نكته مهم اينكه : مي توان نتيجه گرفت دهه سوم ماه رمضان در واقع نزديك شدن به اتمام ماه و جمع شدن سفره بابركت ضيافت مي باشد و بايستي اگر كسي در طول حدوداً سه هفته روزه داري و مراقبه ، نتيجه اي گرفته ،علائم و نشانه هاي برخورداري از بركات ماه رمضان در وي معلوم شود و اين بروز و ظهور در شب هاي قدر واقع مي شود كه شخص صائم را « قدر»ي مي كند .
و شايد هم به اين دليل مشخص نشده است كه : « تا كند جان هر شبي را امتحان » ، ( مثنوي معنوي ، دفتر دوم،مصرع دوم از بيت : 2935 ) .
« شبت هميشه شب قدر باد و روز تو خوش
